Coraz częściej słyszymy o „smogu”, „zanieczyszczeniach powietrza” i konsekwencjach dla zdrowia — ale czy zdajemy sobie sprawę z ich realnej skali?

Globalna perspektywa

Na poziomie globalnym wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie ocenia się na miliony przedwczesnych zgonów rocznie. We wcześniejszych analizach Światowej Organizacji Zdrowia i raportach State of Global Air wskazywano na około7 mln rocznie zgonów związanych z powietrzem zewnętrznym a także  domowym. Nowe analizy rozszerzające zakres ocen sugerują, że liczba ta może sięgać nawet 8–9 mln rocznie łącznie dla powietrza zewnętrznego i domowego.

Co nam dokładnie szkodzi?

• Pyły PM2,5 i PM10 przenikają do płuc — część dostaje się do krwiobiegu, wywołując przewlekłe stany zapalne i uszkodzenia naczyń.
• Benzo(a)piren (B(a)P) – silnie rakotwórczy składnik dymu ze spalania paliw stałych (zwłaszcza węgla i drewna w domowych piecach); kumuluje się w organizmie i zwiększa ryzyko nowotworów płuc, pęcherza i skóry.
• Gazy takie jak NO₂ i ozon przyziemny (O₃) - podrażniają drogi oddechowe, obniżają odporność płuc.
• Metale ciężkie (Pb, Cd, Hg, As) - działają toksycznie na narządy (nerki, mózg, układ nerwowy).
• LZO (lotne związki organiczne) - mają działanie rakotwórcze i drażniące.

W badaniu opublikowanym w 2025 r. przez zespół z University College London i Stockholm Environment Institute wskazano, że wyłącznie emisje z przemysłu naftowego i gazowego w USA odpowiadają za około 90 tys. przedwczesnych zgonów rocznie oraz setki tysięcy nowych przypadków astmy i porodów przedwczesnych.

Polska - co mówią badania?

Skala problemu

• Raport „Mapa postaw społecznych wobec zanieczyszczeń powietrza” (CMKP, 2025) szacuje, że ok. 40 000 osób rocznie w Polsce umiera przedwcześnie z powodu narażenia na zanieczyszczone powietrze. Nauka w Polsce
• Europejska Agencja Środowiska (wg doniesień medialnych) również przytacza tę liczbę jako jeden z wyższych wskaźników w UE. Link do artykułu z DOZ
• Inne źródła podają szacunkowo ok. 43 000 zgonów rocznie związanych z pyłem PM2,5 w Polsce (np. dla 2019 r.) Polski Instytut Ekonomiczny
• W 2021 roku w Polsce zanieczyszczenie powietrza przyczyniło się do około 53,4 tysiąca przedwczesnych zgonów. Najwięcej zgonów – około 47,3 tysiąca – było skutkiem narażenia na drobny pył zawieszony PM2,5, który najłatwiej przenika do organizmu. Kolejne 4,2 tysiąca osób zmarło w wyniku ekspozycji na dwutlenek azotu (NO₂), a około 1,9 tysiąca – w wyniku oddziaływania ozonu (O₃).Pravda

A co z Podkarpaciem i Rzeszowem?

Stan powietrza w regionie

• Według IQAir, (ranking) najbardziej zanieczyszczone powietrze posiadają miasta takie jak: Rzeszów, Jarosław, Nisko, Dębica i Krosno.
• W powiecie rzeszowskim średnie dzienne stężenie PM10 osiąga wartości, które często znacznie przekraczają poziom referencyjny. Pisze o tym portal: 300Gospodarka.pl
• Wg. rankingu „Najlepsze miasta do życia w Polsce” z 2025r. problem zanieczyszczonego powietrza w stolicy Podkarpacia jest zauważalny w skali kraju. W kategorii „jakość powietrza” Rzeszów zajmuje przedostatnie miejsce, wyprzedzając jedynie Warszawę. Ranking najlepszych miast do życia 2025 – zupełnie nowy lider i antybohater.
• W raporcie wojewódzkim za rok 2024 w zakresie powietrza wskazano, iż mimo ogólnej poprawy, w 2024 r. średnioroczne stężenia pyłów PM10 i PM2,5 nieco wzrosły w porównaniu z rokiem 2023. Odnotowano również więcej dni z przekroczeniami normy dobowej PM10, co oznacza, że epizody smogowe wciąż występują — zwłaszcza w sezonie grzewczym. W przypadku benzo(a)pirenu, silnie rakotwórczego związku powstającego m.in. przy spalaniu paliw stałych, sytuacja się pogorszyła. W 2024 r. przekroczenia poziomu docelowego B(a)P wystąpiły na 6 z 13 stacji pomiarowych: w Dębicy, Nisku, Jarosławiu, Jaśle, Tarnobrzegu i Boguchwale. Zasięg obszarów przekroczeń zwiększył się aż o 72,3% w porównaniu z 2023 r., co wskazuje na narastający problem emisji z sektora komunalno-bytowego (piece domowe, tzw. „niska emisja”) powietrze.gios.gov.pl

Dane pokazują, że choć w regionie sytuacja może być lepsza niż w najbardziej problematycznych miastach Polski, przekroczenia występują i są nierównomiernie rozłożone.

Jest poprawa i to cieszy!

• W analizach odnoszących się do lat 2018–2022 Europejskiego Centrum Czystego Powietrza,  szacuje się, że dzięki poprawie jakości powietrza w trzech województwach (śląskim, małopolskim, mazowieckim) uniknięto około 25 tys. zgonów. SmogLab

• W województwie podkarpackim utrzymuje się pozytywny trend poprawy jakości powietrza obserwowany od 2022 r. gios.gov.pl
• Na całym obszarze województwa dotrzymano poziomów dopuszczalnych dla pyłów zawieszonych PM10 i PM2,5, co oznacza, że przeciętne stężenia tych pyłów nie przekraczają norm unijnych. gios.gov.pl

Każdy oddech ma znaczenie!

Powietrze, którym oddychamy, nie jest wolne od zagrożeń. Nawet jeśli nie widzimy smogu, jego skutki odczuwamy wszyscy – poprzez większą liczbę zachorowań na astmę, nowotwory i choroby serca. Dlatego tak ważne są lokalne działania na rzecz czystego powietrza: ograniczanie spalania paliw stałych, modernizacja transportu, zieleń miejska oraz monitoring jakości powietrza. Od tych decyzji zależy zdrowie nas wszystkich – i długość naszego życia.

Źródła:

• Air Quality Life Index 2025 (University of Chicago)
• WHO Global Air Pollution Report 2024
• University College London & Stockholm Environment Institute (2025)
• Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (Raport o stanie środowiska w Polsce 2024)

Tekst i opracowanie graficzne (Canva): Wioleta Ruszała